Η προστασία των δικαιωμάτων των ασθενών απορρέει από διεθνείς και ευρωπαϊκές συμβάσεις και άλλες νομικές πράξεις, ιδίως, από τις διεθνείς συμβάσεις που κυρώνει η Κυπριακή Δημοκρατία, όπως είναι η Διακήρυξη για την Προαγωγή των Δικαιωμάτων των Ασθενών στην Ευρώπη, η Παγκόσμια Οργάνωση Υγείας, ο Ευρωπαϊκός Χάρτης Δικαιωμάτων των Ασθενών καθώς και ο Χάρτης Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης, ο οποίος ενσωματώθηκε στη Συνταγματική Συνθήκη που υπογράφηκε στις 29 Οκτωβρίου 2004.
Η ερμηνεία του όρου «ασθενής» όπως υπάρχει εντός του ειδικού νόμου περί της Κατοχύρωσης και της Προστασίας των Ασθενών Νόμος (1) (I)/2005 είναι η εξής: «φυσικό πρόσωπο το οποίο πάσχει από οποιαδήποτε ασθένεια ή πάθηση ή κάθε πρόσωπο το οποίο ζητά ή στο οποίο παρέχεται φροντίδα υγείας». Οποιοδήποτε άτομο, συμπεριλαμβανομένου και των ασθενών, που βρίσκονται εντός της Δημοκρατίας, έχει κάποια βασικά και θεμελιώδη δικαιώματα, τα οποία πηγάζουν από το Σύνταγμα της Κυπριακής Δημοκρατίας και από τις Ευρωπαϊκές Συμβάσεις και Κανονισμούς που αναφέρθηκαν πιο πάνω.
Τα ουσιαστικά δικαιώματα, τα οποία πρέπει να διεκδικήσει ένας ασθενής στην Δημοκρατία βάσει του Συντάγματος, είναι τα εξής:
- το δικαίωμα στη ζωή και στη σωματική ακεραιότητα (άρθρο 7),
- το δικαίωμα στην μη υποβολή βασανιστηρίων, σε απάνθρωπη ή ταπεινωτική τιμωρία ή μεταχείριση (Άρθρο 8),
- το δικαίωμα της ελευθέριας και προσωπικής ασφάλειας (Άρθρο 11),
- το δικαίωμα ελεύθερης μετακινήσεως εντός του εδάφους της Δημοκρατίας (Άρθρο 13),
- το δικαίωμα της ισότητας, όλοι είναι ίσοι ενώπιον του νόμου, της διοικήσεως και της δικαιοσύνης και δικαιούνται να τύχουν ίσης προστασίας και μεταχειρίσεως (Άρθρο 28).
Σε Ευρωπαϊκό επίπεδο, πέραν των βασικών άρθρων της Ευρωπαϊκής Σύμβασης Δικαιωμάτων Ανθρώπου, τα οποία καθρεφτίζουν τα πλείστα άρθρα του Συντάγματος, (όπως πιο πάνω), βασικό είναι και το Άρθρο 35 του Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης, το οποίο αναφέρει ρητά ότι «Κάθε πρόσωπο δικαιούται να έχει πρόσβαση στην πρόληψη, σε θέματα υγείας και να απολαύει ιατρικής περίθαλψης, σύμφωνα με τις προϋποθέσεις που ορίζονται στις εθνικές νομοθεσίες και πρακτικές. Κατά τον καθορισμό και την εφαρμογή όλων των πολιτικών και δράσεων της Ένωσης, εξασφαλίζεται υψηλό επίπεδο προστασίας της υγείας του ανθρώπου.»
Βάσει αυτού του άρθρου, δημιουργήθηκε η ειδική Χάρτα Δικαιωμάτων Ασθενών, στην οποία συμπεριλαμβάνονται ουσιώδης αναφορές σε δικαιώματα όπως το «Right to Preventive Measures, Right of Access, Right to Information, Right to Consent, Right to Free Choice, Right to Privacy and Confidentiality, Right to Respect of Patients’ Time, Right to the Observance of Quality Standards, Right to Safety, Right to Innovation, Right to Avoid Unnecessary Suffering and Pain, Right to Personalized Treatment, Right to Complain, Right to Compensation, Right to Active citizenship.»
Εξαιρετικής σημασίας είναι επίσης, η νομολογία που υπάρχει και από το Δικαστήριο της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Συγκεκριμένα, το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο έχει αποφασίσει ότι τα κράτη μέλη έχουν θετική υποχρέωση να λαμβάνουν όλα τα κατάλληλα μέτρα για να προστατεύσουν την ζωή και την δημόσια υγεία. Calvelli and Ciglio v Italy 2002.
Επιπρόσθετα, στην υπόθεση Mehmet Şentürk and Bekir Şentürk v Turkey αποφασίστηκε πρώτον, ότι υπήρχε ευθύνη κάτω από το Άρθρο 2 για την άρνηση ιατρικής φροντίδας που ήταν γενικά διαθέσιμη στο κοινό, όταν μια γυναίκα πέθανε αφού το ιατρικό προσωπικό ενός κρατικού νοσοκομείου της είχε αρνηθεί θεραπεία, την στιγμή που η κατάσταση της ήταν απειλητική για τη ζωή της, επειδή δεν μπορούσε να καταβάλει εκ των προτέρων προκαταβολή για την αναγκαία εγχείρηση. «It reiterated that failure by a State to comply with its duty to protect a person’s physical well-being amounted to a breach of the substantive aspect of Article 2 of the Convention». Δεύτερον, αποφασίστηκε ότι «όταν μια συστηματική ή οργανωτική δυσλειτουργία της νοσοκομειακής υπηρεσίας έχει ως αποτέλεσμα να στερείται ο ασθενής την πρόσβαση σε ιατροφαρμακευτική περίθαλψη έκτακτης ανάγκης και οι αρχές γνώριζαν ή έπρεπε να γνώριζαν τον κίνδυνο αυτό και δεν έλαβαν τα αναγκαία μέτρα για την αποφυγή της εμφάνισης αυτού του κινδύνου, θέτοντας έτσι γενικά σε κίνδυνο τη ζωή των ασθενών, συμπεριλαμβανομένης της ζωή του αιτητή, το κράτος καταδικάζεται.» Lopes de Sousa Fernandes v Portugal (2017) para 192.
Στην Κυπριακή Δημοκρατία η ειδική νομοθεσία αναφορικά με τα δικαιώματα ασθενή είναι ο Περί της Κατοχύρωσης και της Προστασίας των Ασθενών Νόμος (1) (I)/2005, ο οποίος κατοχυρώνει τα δικαιώματα των ασθενών:
Δικαιώματα
(α) Δικαίωμα σε φροντίδα υγείας και θεραπεία
(β) Αξιοπρεπής μεταχείριση
(γ) Πρόσβαση σε υπηρεσίες υγείας
(δ) Ισότιμη φροντίδα υγείας χωρίς δυσμενείς διακρίσεις
(ε) Φροντίδα υγείας σε περιπτώσεις επείγοντος ιατρικού περιστατικού ή κατάστασης σοβαρού κινδύνου εντός εύλογου χρόνου και κατά τον μέγιστο βαθμό των ικανοτήτων του παροχέα υπηρεσιών υγείας
(στ) Δικαίωμα σε πληροφόρηση
(ζ) Η φροντίδα υγείας παρέχεται με τη συγκατάθεση του ασθενή και όπου είναι αδύνατο να ληφθεί, η φροντίδα υγείας που επιβάλλεται ως επείγουσα μπορεί να παρασχεθεί μόνο αν κριθεί ότι είναι προς όφελος τους ασθενή, συνάδει με το καλώς νοούμενο συμφέρον του και λαμβάνει υπόψη τις προηγουμένως τυχόν εκφρασθείσες επιθυμίες του
(η) Εμπιστευτικότητα
(θ) Προστασία της ιδιωτικής ζωής του ασθενή
(ι) Δικαίωμα ενημέρωσης, πρόσβασης και αντίρρησης σε σχέση με πληροφορίες που αφορούν τον ίδιο τον ασθενή και περιλαμβάνονται σε ιατρικά αρχεία, που ο παροχέας υπηρεσιών υγείας οφείλει να τηρεί
Σε κάθε κρατικό νοσοκομείο υπάρχει ένας Λειτουργός Δικαιωμάτων Ασθενών ο οποίος:
(α) παρέχει συμβουλές και βοήθεια σε ασθενείς για σκοπούς διαφύλαξης των δικαιωμάτων του
(β) λαμβάνει και χειρίζεται παράπονα ασθενών που χρήζουν άμεσου χειρισμού, διαφορετικά τα παραπέμπει στην Επιτροπή Εξέτασης Παραπόνων Ασθενών.
(γ) Καθοδηγεί και ενημερώνει το προσωπικό του νοσοκομείου σχετικά με τα δικαιώματα των ασθενών
Τα Δικαστήρια στην Κύπρο έχουν ναι μεναναγνωρίσει μέσω νομολογίας ότι υπάρχει το θετικό καθήκον επιμέλειας που οφείλουν οι ιατροί και κατ΄ επέκταση τα νοσοκομεία προς τους ασθενείς τους. (Αγγελή v Βορκά, 2007, ΑΑΔ 761) αλλά για την σωστή εξέταση προστασίας των δικαιωμάτων ενός ασθενή όμως, θα πρέπει να υπάρχει και γνώση των νομικών υποχρεώσεων και δικαιωμάτων ενός γιατρού όπως αυτά προκύπτουν από τον Περί Εγγραφής Ιατρών Νόμο Κεφ. 250, τον περί Ιατρών (Σύλλογοι, Πειθαρχία και Ταμείο Συντάξεων) Νόμος του 1967 (16/1967) – Κώδικα Ιατρικής Δεοντολογίας.
Σημαντική είναι η αναφορά στο Άρθρο 8 του Κώδικα ότι ο «ιατρός μπορεί να αρνηθεί υπηρεσία σε ασθενή εξαιρουμένων περιπτώσεων επείγουσας ανάγκης ή ανθρωπιστικού καθήκοντος». Συνεπώς, οπως φαίνεται από την υφιστάμενη Ευρωπαϊκή Νομολογία, το κράτος έχει θετική υποχρέωση να λαμβάνει όλα τα κατάλληλα μέτρα για να προστατεύσουν την ζωή και την δημοσιά υγειά (Calvelli and Ciglio v Italy 2002). Το κράτος είναι υποχρεωμένο να έχει σε εφαρμογή ένα ιατρικό σύστημα το οποίο μπορεί να ανταποκριθεί και αν δεν ανταποκριθεί αυτό καταδικάζετε (Mehmet Şentürk and Bekir Şentürk v Turkey).
Και ενώ οι γιατροί βάσει του δικού τους Κώδικα Δεοντολογίας έχουν το δικαίωμα να αρνηθούν να παρέχουν την υπηρεσία τους σε ασθενή εξαιρουμένων περιπτώσεων επείγουσης ανάγκης ή ανθρωπιστικού καθήκοντος, οι ασθενείς έχουν θεμελιώδη δικαιώματα βάσει ειδικής νομοθεσίας που αναφέρθηκε πιο πάνω. Η παραβίαση οποιουδήποτε από τα πιο πάνω δικαιώματα, θα πρέπει να καταγγελθεί γραπτώς στους Λειτουργούς Δικαιωμάτων Ασθενών, που βρίσκονται στα κρατικά νοσοκομεία και το παράπονο να αποστέλλεται άμεσα προς όλους τους εμπλεκομένους, συμπεριλαμβανομένου και του Υπουργείου Υγείας.
